protetyczne że

protetyczne że
27.12.2012
27.12.2012
Mam pytanie dotyczące zdań ze Słownika wyrazów trudnych i kłopotliwych (ss. 362–363):
Kiedy żeśmy przyszli nad morze, pogoda zaczęła się psuć.
Dopiero żeście przyszli i już chcecie uciekać?

Czy zdanie te byłyby prawidłowe w takiej formie:
Kiedyżeście przyszli nad morze?
Dopierożeście przyszli i już chcecie uciekać?

Prawidłowe jest przecież inne zdanie:
Gdzieżeście się podziewali tyle czasu?
Cząstka -że obecna w czterech pierwszych Pana przykładach pełni funkcję protetyczną: jest podpórką dla końcówki czasu przeszłego czasownika. Natomiast w ostatnim przykładzie -że jest dwuznaczne: można przypisać mu funkcję protetyczną bądź funkcję emfatyczną (wyłącznie tę drugą pełniłoby -że w zdaniu: „Gdzież się podziewał tyle czasu?”). Uważam, że dla podkreślenia różnych funkcji cząstki -że lepiej zapisywać ją różnie. W związku z tym ostatni przykład zapisałbym dwojako: „Gdzieżeście się podziewali tyle czasu?” (w znaczeniu: 'Gdzie u licha tak długo byliście?') lub „Gdzie żeście się podziewali tyle czasu?” (w znaczeniu: 'Gdzie byliście tak długo?').
Warto zauważyć, że zakres występowania emfatycznego -że jest wyraźnie inny niż protetycznego -że. To pierwsze pojawia się regularnie po formach trybu rozkazującego, np. idźże, mniej regularnie po formach niektórych zaimków, partykuł i wykrzykników, np. dokądże, bodajże, dalejże. To drugie występuje regularnie z czasownikami w czasie przeszłym, ale zawsze w prepozycji i z obligatoryjną niezerową końcówką osobową, czyli tylko w 1. i 2. osobie, np. (My) żeśmy przyszły, nie (Ona) że przyszła.
Poza tym zupełnie inna jest charakterystyka stylistyczna tych dwóch -że i różne są ich oceny normatywne. Emfatyczne -że ma charakter retoryczny i jest nacechowane książkowością, protetyczne -że ma natomiast charakter potoczny i bywa czasem kwestionowane jako błąd językowy (zamiast „My żeśmy przyszły” radzi się mówić „Myśmy przyszły” lub „Przyszłyśmy”).
W Słowniku wyrazów trudnych i kłopotliwych biorę w obronę protetyczne -że, pokazując, że czasem trudno je wyeliminować bez zmiany stylu wypowiedzi i że – co ważniejsze – protetyczne -że ułatwia zachowanie tradycyjnej ruchomości polskich końcówek osobo-liczby w czasie przeszłym. Trudno dzisiaj od rodaków oczekiwać, by mówili: „Dopieroście przyszli i już chcecie uciekać?” – zdania takie są odbierane jako właściwe polszczyźnie gwarowej. Po wstawieniu protetycznego -że – „Dopiero żeście przyszli…” – zachowują charakter potoczny, ale nie kojarzą się z ludowością.
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego