rzec

rzec
12.05.2008
12.05.2008
Bardzo proszę o podanie odmiany czasownika rzec przez osoby w czasie teraźniejszym. Problem mam głównie z pierwszą osobą liczby pojedynczej (rzeczę czy rzekę?) oraz trzecią osobą liczby mnogiej (rzeczą czy rzeką?).
Wyrażenie rzec jest czasownikiem dokonanym. Ta cecha wpływa na kształt jego paradygmatu – czasowniki dokonane nie mają we współczesnym języku polskim form czasu teraźniejszego. Nie mówimy dziś: „Rzekę ci, że przyjdę’’ w znaczeniu ‘Mówię ci, że przyjdę’. Z kolei dzięki dokonaności możliwe są do utworzenia syntetyczne formy czasu przyszłego (bez słowa posiłkowego być): (ja) rzek-n-ę, (ty) rzek-ni-esz, (on, ona, ono) rzek-ni-e, (my) rzek-ni-emy, (wy) rzek-ni-ecie, (oni, one) rzek-n-ą. Tę właściwość nabyły tego typu czasowniki w wyniku rozwoju kategorii aspektu. Formalny czas teraźniejszy czasowników dokonanych (czasem z dodatkowym elementem rozszerzającym temat) stał się pod względem funkcjonalnym i znaczeniowym ich czasem przyszłym.
Motywowane historycznie postaci czasownika rzec (řec’ < *rekti): rzekę (rekþ), rzeczesz (rečeši), rzecze (rečetъ), rzeczemy (rečemъ), rzeczecie (rečete), rzeką (rekþtъ), obok będącej odstępstwem od rozwoju formy rzeczą (m.in. w Rotach sądowych poznańskich z XIV w.), w których oboczności k: č: c wiążą się z prasłowiańskimi procesami palatalizacyjnymi (miękczenia spółgłosek tylnojęzykowych k, g, x w określonych kontekstach fonetycznych), funkcjonują w tekstach dawnych, można się z nimi spotkać w niektórych dialektach bądź w wypowiedziach archaizowanych. Proces ich usuwania z systemu języka polskiego rozpoczął się już w okresie średniopolskim, zastępowały je bowiem formy niedokonanego czasownika mówić.
Na zakończenie warto dodać, że od psł. rdzenia *rek- utworzono wiele wyrażeń związanych z mówieniem, które do dziś funkcjonują w języku polskim. Są to m.in.: przyrzekać, prorok, urok, wyrok, orzekać, porzekadło, rzekomy.
Piotr Sobotka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego