rżnąć a dorznąć

rżnąć a dorznąć
10.11.2015
10.11.2015
W poradni pojawiło się już pytanie: Dlaczego rżnąć (np. drewno) ale podrzynać (gałąź, na której się siedzi)?, na którą odpowiedź dr Długosz-Kurczabowej brzmiała: „Do dawnych form rznąć, dorznąć, zarznąć, wyrznąć… utworzono wtórne odpowiedniki częstotliwe rzynać, dorzynać, zarzynać, wyrzynać… (analogicznie do umotywowanych par typu zacząć – zaczynać)”.
W związku z tym zastanowiło mnie jednak, jak brzmiała wymowa. Wynika to z tego, że czytając podrzynać jako [pod-żynać], mielibyśmy oboczność ż-rz, biorąc pod uwagę rżnąć. Wydaje mi się zatem, że pierwotne odczytanie podrzynać brzmiałoby [podr-zynać], i rznąc [r-znąć], tak jak marznąć.
W czasach szkolnych miałem podobny problem, gdy czytaliśmy Reja, gdzie znajdujemy słowo barzo, które w oczywisty sposób jest naszym współczesnym bardzo, a więc odczytanie powinno brzmieć raczej [bar-zo] niż [bażo], które to strasznie mnie wówczas raziło.
Czy takie rozumowanie jest prawidłowe? Czy jest to powiązane z czeskim ř, które ponoć wymawia się podobnie? Odchodząc trochę od powyższego – czy czasowniki rżnąć i żąć są pokrewne, czy to przypadkowa zbieżność?
Z poważaniem
Marek Kielar
Szanowny Panie,
aby odpowiedzieć na Pana pytanie, warto zadać sobie inne: jaka jest etymologia czasownika rżnąć (wiemy już że podrzynać jest wobec niego wtórne)? Wiesław Boryś pisze, że jest to wyraz pochodzenia rodzimego, który w języku prasłowiańskim miał najprawdopodobniej postać *rьznąti i znaczenie ‘zacząć ciąć, krajać, przecinać’. W związku z tym, że po głosce r znajdował się tzw. jer przedni, powodujący palatalizacje, czyli zmiękczenia, w języku polskim to zmiękczone r uległo ewolucji i dało (tak jak w wyrazie rzeka, powstałym z prasłowiańskiego *reka) głoskę [ż] zapisywaną w języku polskim przez dwuznak rz (jest to archaizm ortograficzny wskazujący na pochodzenie tej głoski z dawnego miękkiego r i jej pierwotnej wymowy jako). Pierwotnie w polszczyźnie wyraz ten miał zatem formę *rzznąć, artykułowaną jako [rżznąć]. Tak skomplikowana grupa spółgłoskowa nie mogła się zachować w języku – doszło zatem do licznych przekształceń tego czasownika, najpierw z upodobniło się do ż i powstała forma rzżnąć (czytana jako [rżżnąć], a następnie doszło to jej uproszczenia i powstała dzisiejsza forma rżnąć.
Jak Pan wie, w języku polskim mamy też formę rznąć, która jest wynikiem ewolucji tego samego prasłowiańskiego czasownika – jednak doszło w niej do uproszczenia innego elementu grupy spółgłoskowej (z rzznąć wypadła głoska [z]). Formy podrzynać, wyrzynać itp. powstały nie od rżnąć, ale od rznąć, a zatem etymologicznie mamy tam głoskę [ż] powstałą z palatalizacji miękkiego r’, a nie grupę spółgłoskową rz, jak w wyrazach marznąć i stp. barzo (to ostatnie oczywiście czytamy jako [barzo], a nie [bażo]). Wynika z tego, że formy podrzynać, wyrzynać, zgodnie z ich etymologią, powinniśmy czytać jako [ [podżynać], [wyżynać]. Pana wątpliwości wynikają natomiast z tego, że dwuznak rz odpowiada w języku polskim dwóm rodzajom dźwięków: głosce [ż] i dwóm głoskom [r], [z] stojącym obok siebie.
Podobny fonetycznie i ortograficznie do rżnąć czasownik żąć również ma pochodzenie prasłowiańskie, wywodzi się od formy *żęti (bezokolicznik), *żьną (1 os. l. poj. czasu teraźniejszego). Jego znaczenie – ‘ ciąć, ścinać rośliny (zwłaszcza trawę i zboże) ostrym narzędziem, sierpem’ wskazuje na dalekie związki z omówionym czasownikiem *rьznąti ‘zacząć ciąć, krajać, przecinać’ – trudno je jednak udowodnić na gruncie języka prasłowiańskiego – sięgają one zapewne jeszcze języka praindoeuropejskiego.
Monika Kresa
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego