szczycieński – szczytnowski

szczycieński – szczytnowski
30.09.2002
30.09.2002
Szczytno – miasto znane chyba każdemu Polakowi. Ale czy również wiadomo, gdzie jest powiat szczycieński? Otóż ów powiat nie jest powiatem miasta Szczycien, jak by się mogło wydawać, tylko Szczytna. Wojewoda również uważa się za szczycieńskiego. Pytanie: czy Krzyżacy Sienkiewicza byli szczycieńscy czy szczytnowscy?
Z poważaniem
R. Hellich
Poruszył Pan kilka zagadnień, muszę więc dać kilka odpowiedzi. 1) Od nazwy Szczytno (w woj. warmińsko-mazurskim), jak informuje kilka słowników, tworzymy dwa przymiotniki: szczycieński oraz szczytnowski. Pierwszy z nich jest pierwotny, drugi – nowszy, a powstał zapewne dopiero w XX w. Warto wiedzieć, iż nie jest to jedyny nowszy przymiotnik od nazwy miejscowej, który pojawił się obok (lub w miejsce) przymiotników pierwotnych, tradycyjnych. Wyraz kutnowski, od nazwy Kutno, zbudowanej podobnie jak Szczytno, wyparł pierwotny przymiotnik kucieński już dawno, prawdopodobnie jeszcze w XIX w. W 1. poł. XX w. zawiercki (od Zawiercie), został zastąpiony przez zawierciański, na naszych oczach zaś zabrzański wypiera zabrski. Nietrudno zrozumieć, co sprzyja używaniu nowszych przymiotników – utworzono je w taki sposób, by uniknąć oboczności w podstawie słowotwórczej, dzięki temu łatwiej takie wyrazy zapamiętać, łatwiej też można je kojarzyć z wyrazem podstawowym.
2) Czy to może być, żeby w Szczytnej (woj. dolnośląskie) była siedziba powiatu szczycieńskiego? Pomijając względy administracyjne, a eksponując językoznawcze, trzeba odpowiedzieć, że jest to najzupełniej możliwe, ponieważ szczycieński to także przymiotnik od Szczytna. Identyczny przymiotnik od różnych nazw miejscowych to nie takie rzadkie zjawisko, np. suski może pochodzić od nazw Sucha lub Susz, a brzeski – od Brzeg, Brzesko, Brześć. Nie bardzo jednak rozumiem, dlaczego wojewoda mianuje się szczycieńskim, skoro nie ma tam siedziby województwa.
3) Wszystkie przymiotniki od nazw miejscowych tworzymy za pomocą przyrostka -ski, jednak podlega on przeróżnym przekształceniom, w związku z tym nie trzeba sądzić, że szczycieński pochodzi od Szczycien; -eński to rozszerzony wariant przyrostka -ski (więcej szczegółów na ten temat odnajdzie Pan w moim Słowniku nazw własnych, na str. 50-54).
Pytanie dotyczące Krzyżaków – jak zrozumiałem – ma funkcję retoryczną.
Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego