ubezdźwięcznienie spółgłosek

ubezdźwięcznienie spółgłosek
6.06.2005
6.06.2005
Czy wszystkie głoski mogą ulec ubezdźwięcznieniu podobnemu jak w wypadku wyrazów rtęć (ubezdźw. [r]) czy pomysł (ubezdźw. [ł])? Na czym polega to zjawisko?
Zjawisko ubezdźwięcznienia dotyczy spółgłosek. Spółgłoski można podzielić na 1) właściwe oraz 2) półotwarte, czyli sonorne. Pierwsze można je zdefiniować jako takie, które mają odpowiedniki o identycznej artykulacji, różniące się jedynie dźwięcznością, np. [f:w], [p:b], [ś:ź], drugie zaś nie mają takich odpowiedników, są dźwięczne, mogą jedynie w ściśle określonych warunkach utracić dźwięczność, a są to: [m], [n], [r], [l], [ń] i [n] tylnojęzykowe. Do tej grupy można też zaliczyć tzw. półsamogłoski, czyli [j] oraz [u] niezgłoskotwórcze ([ł] artykułowane podobnie do [u]). Spółgłoski półotwarte sytuują się w takim razie pomiędzy spółgłoskami właściwymi a zawsze dźwięcznymi samogłoskami.
Spółgłoski właściwe tracą dźwięczność przed pauzą (tzw. wygłos absolutny), np. grad [grat], stóg [stuk], oraz przed inną spółgłoską bezdźwięczną, np. gadka [gatka], rozstanie [rosstańe]. Spółgłoski półotwarte w takich warunkach dźwięczność zachowują, np. kran [kran], ramka [ramka].
Spółgłoski półotwarte utracą zaś dźwięczność w obustronnym sąsiedztwie bezdźwięcznych, np. jabłko [jap(ł)ko], módlcie się [mut(l)će śe], w pozycji przed pauzą a po bezdźwięcznej, np. wiatr [wjat(r)], narośl [naroś(l)]. W wymowie potocznej prowadzi to nawet do zaniku spółgłoski, np. [japko, mutće śe, wjat, naroś]. Na początku wyrazu a przed bezdźwięczną, np. rtęć [rteńć], mścić [mśćić], spółgłoska półotwarta może być wymawiana jako dźwięczna lub bezdźwięczna.
Wszystkie wymienione spółgłoski półotwarte, a także [u] niezgłoskotwórcze, mogą się ubezdźwięcznić, jeśli wystąpią w podanych warunkach.
Szczegółowe informacje podają D. Ostaszewska i J. Tambor w Fonetyce i fonologii współczesnego języka polskiego.
Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego