zagramaniczna kożelanka

zagramaniczna kożelanka
16.09.2013
16.09.2013
Czy istnieje jakiś uczony wyraz (coś jak paronim czy afektonim) określający wyrazy typu zagramaniczny, stety, kożelanka – czyli takie, które nie mają wstępu do słowników, ale używane są dość powszechnie, przy czym niemal wyłącznie z przymrużeniem oka?
Czy wymieniony wśród przykładów wyraz zagramaniczny rzeczywiście jest tylko takim żartem językowym, czy wpierw był „wyrazem na serio” (np. w jakiejś gwarze)?
Problem, który został poruszony w pytaniu, dotyczy dowcipu językowego (komizmu językowego). Komizm słowny to świadome działanie wykorzystujące środki lingwistyczne, mające na celu wywołanie reakcji u odbiorcy, skierowanie jego uwagi na dany przedmiot czy zjawisko. To, jak taki dowcip językowy zostanie przyjęty, jak zaistnieje, zależy od kompetencji językowej odbiorcy. O dowcipie językowym traktuje m.in. powstała kilkadziesiąt lat temu, ale do dzisiaj aktualna, praca D. Buttler Polski dowcip językowy (Warszawa 1968).
Modyfikacja postaci wyrazów jest jedną z metod osiągania dowcipu językowego. Należy zaznaczyć, że przykłady nie są powtarzalne. Te zawarte w pytaniu powstały przy użyciu właśnie tej metody. Nie wchodzi tu w grę inna metoda osiągania dowcipu, czyli używanie do tego celu innych odmian języka, m.in. gwar. W gwarach występują wszystkie wymienione wyrazy, mają realizacje dostosowane do systemu danej gwary, ale nie zanotowano tego typu form.
Wchodzenie wyrazów z języka ogólnego do innych odmian polszczyzny polega na przystosowaniu form wyrazowych do norm tych odmian. W gwarach zachodzą przekształcenia systemowe, np. mazurzenie, realizacja samogłosek, np. gazyta, fłorsa (od ogólnopol. forsa), śpitol (ogólnop. szpital). Oprócz zmian systemowych mamy do czynienia ze zmianami o charakterze leksykalnym, np. upodobnieniami, rozpodobnieniami, przestawkami, uproszczeniami, rozszerzeniami. Ważną rolę w powstawaniu przekształceń odgrywa etymologia ludowa, bazująca w dużej mierze na grze skojarzeń, będąca próbą swoistego oswojenia zwłaszcza obco brzmiącego wyrazu. A oto kilka przykładów (nie pokazujemy tu systemowych zmian) realizacji wyrazów z języka ogólnego w gwarach:
  • adwent: adwemt, adwamt, adweńt, adwańt, adwient, andwent, andwient, agwent, agwańt, agwient, angwet, angwiet, anwent, anwieńt, angient, hadwent, hadwient, hagwent, hagwient, jadwent, jadwamt, jadwient, jandwieńt, jagwent, jagweńt, jagwient, jagwieńt, jegwient, janwient, jangwient, jangient, janwient, jamwient, jenwient
  • elementarz: elemantarz, elimentarz, alementarz, alemantarz, alamentarz, alamantarz, alimentarz, alimantarz, lamentarz, lamantarz, limentarz, lewentarz, halamentarz
  • inżynier: inżenier, inzinier, jenzinier, indzinier, indzimier, indzimir, indzinierz, ingżenier, nizinier, nizijer, nizinijer, nizijor, izinier, izinior, izimier, idzimir, idzimierz, mizijer, lizynier, lizimir, lindzimierz
  • reneta 'odmiana jabłek': ryneta, rynyta, raneta, ranata, raneta, roneta
Barbara Grabka, Instytut Języka Polskiego PAN
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego