Orygenes

Encyklopedia PWN

Orygenes, Ōrigénēs, ur. ok. 185, Aleksandria, zm. ok. 254, Tyr, filozof i teolog wczesnochrześcijański, pisarz kościelny, Ojciec Kościoła.

Urodził się ok. 185 w Aleksandrii w rodzinie chrześcijan, od ojca otrzymał edukację biblijną, dopełnioną później greckim wykształceniem retoryczno-filozoficznym. Po męczeńskiej śmierci ojca 208 i konfiskacie majątku utrzymywał rodzinę, udzielając lekcji gramatyki. W 212, z polecenia biskupa Aleksandrii, Demetriusza, poświęcił się katechezie. Męczeństwo chrześcijan w czasach Septymiusza Sewera ukształtowało jego chrześcijańską wrażliwość — Orygenes towarzyszył aresztowanym, wśród których byli również jego uczniowie. W następstwie rzezi chrześcijan i prześladowań filozofów za cesarza Karakalli (215), Orygenes udał się do Cezarei Palestyńskiej, gdzie na zgromadzeniach wspólnoty chrześcijańskiej komentował Pismo Święte. Około 217 Demetriusz wezwał go z powrotem do Aleksandrii i powierzył kierownictwo szkoły katechetycznej, objęte po Klemensie Aleksandryjskim, która była ośrodkiem aleksandryjskiej szkoły egzegetycznej. Działalność nauczycielską często przerywał, by odbywać podróże. Podczas jednej z nich (231) uzyskał w Cezarei Palestyńskiej od rezydujących tam biskupów święcenia kapłańskie. Jednakże Demetriusz nie uznał ich, pozbawił go urzędu prezbitera i nauczyciela, a synod wykluczył go z Kościoła; wygnany, schronił się w Cezarei Palestyńskiej, gdzie założył szkołę, wzorowaną na aleksandryjskiej, która stała się ważnym ośrodkiem intelektualnym. Uczniem Orygenesa był m.in. Grzegorz Cudotwórca, słuchała go matka cesarza, Julia Mammea. W 250, podczas prześladowań chrześcijan za panowania Decjusza, wtrącono go do więzienia i poddano ciężkim torturom, na skutek których ok. 254 zmarł po uwolnieniu.

Dorobek pisarski

Z ogromnego dorobku pisarskiego Orygenesa zachowała się mniejsza część. Antologię jego pism w języku greckim wydał Bazyli Wielki i Grzegorz z Nazjanzu (Philokalía ‘umiłowanie piękna’) oraz wyciągi i fragmenty w tzw. Katenach [‘łańcuszki cytatów’]; ponadto obejmuje on komentarze do niemal wszystkich ksiąg biblijnych, liczne i obszerne homilie, rozprawy i listy teologiczne, pisma ascetyczne i dogmatyczne. Swym krytycznym opracowaniem Starego Testamentu (Heksapla) zapoczątkował krytykę biblijną. Za główne dzieło Orygenesa uważa się traktat De principiis [‘o zasadach’]; jest on pierwszym systematycznym wykładem doktryny chrześcijaństwa, jednocześnie przedmiotem wielu ówczesnych sporów teologicznych. Najczęściej czytanym w starożytności dziełem Orygenesa była rozprawa Contra Celsum [‘przeciw Celsusowi’]; uważa się ją za jedną z najlepszych apologii wiary chrześcijańskiej, jaką wydała starożytność. Celsus był autorem dzieła Alēthēs lógos [‘prawdziwe słowo’] skierowanego przeciwko chrześcijaństwu, któremu z pozycji platonizmu zarzucał barbarzyństwo i nierozumność. Mimo przyznania najwyższego autorytetu Biblii Orygenes uznał, że nie we wszystkich sprawach wypowiedziała się ona wyraźnie. Poznanie rozumowe może, w pewnych granicach i zachowując ostrożność, uzupełnić Pismo Święte. Pomocna jest filozofia, której tym samym Orygenes przyznał większe znaczenie w rozważaniach teologicznych, niż przypisywano jej ówcześnie w Kościele. W obszernych komentarzach do ksiąg biblijnych posługiwał się interpretacją alegoryczną, odróżniając — wzorem platońskim — świat zmysłowy i nadzmysłowy, pozór i rzeczywistość. Uważał, że istnieją stopnie pogłębiania wiary, odpowiadające poziomom życia duchowego i moralnego. Dlatego uczony chrześcijański powinien stopniowo przygotowywać swoich słuchaczy, zależnie od ich kompetencji: po oczyszczających ćwiczeniach wstępnych i kontemplacji natury stworzonej może nastąpić etap teologii, czyli kontemplacji tajemnicy Boga w Trójcy Świętej; ukoronowaniem tych dociekań teologicznych jest poznanie doskonałe. Orygenes, uznając odkupicielską wartość ofiary krzyża, umniejszał znaczenie historii samego Jezusa jako konkretnej osoby. Dla tych, którzy wznieśli się z poziomu materii na poziom prawdziwego poznania, najistotniejsze jest działanie Chrystusa-Logosu w jednostkowej duszy. Krytycznie odnosił się do koncepcji antropomorfizujących; Bóg jest jeden, transcendentny, bezcielesny, niezmienny, nieskończony i niepojęty w swej istocie. Jako taki jest poznawalny jedynie negatywnie i pośrednio. Pośrednikiem w stworzeniu jest Syn-Logos, który wiecznie wyłaniany z Boga, wiecznie wyłania z siebie świat; Logos-Chrystus jest boską myślą, obrazem dobroci Boga. W systemie Orygenesa prawda chrześcijańskiego, wyrażona w przyznaniu Chrystusowi — boskiemu Logosowi, soteriologicznej roli, splatała się z aleksandryjskim neoplatonizmem, w którym Logos, pierwsza hipostaza bytu, odgrywa rolę metafizycznej zasady. Poglądy Orygenesa różniły się od przyjętych potem w Kościele i były przedmiotem licznych sporów doktrynalnych. W 399 zostały oficjalnie potępione w Rzymie oraz 543 przez synod w Konstantynopolu, gdzie potępiono 9 jego tez, głównie chrystologicznych. W 553 Sobór Powszechny V (Konstantynopolitański II) uznał Orygenesa za heretyka.

Wpływ na innych myślicieli

Mimo swej niepewnej ortodoksyjności Orygenes przyczynił się do rozkwitu duchowości chrześcijańskiej; był prekursorem życia monastycznego i wzorem życia ascetycznego; do jego następców należeli Ojcowie Kapadoccy, św. Atanazy Wielki, św. Grzegorz z Nyssy, Ewagriusz z Pontu.

Główne dzieła: O zasadach (wydanie polskie 1979), Przeciw Celsusowi (wydanie polskie 1986), Duch i ogień (wydanie polskie 1995), Filokalia (wydanie polskie 1979), Komentarz do Pieśni nad Pieśniami (wydanie polskie 1994), Komentarz do Ewangelii według Mateusza (wydanie polskie 1998).

zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego