[30] 10.2. Połączenie liter rz piszemy, gdy:

10.2. [30] Połączenie liter rz piszemy, gdy:
a) następuje wymiana głoskowa rz – r, a w nielicznych przypadkach rr – rz, np.
dobrze – dobry, dworzec – dworca, marzec – marca, mierzyć – miara, przysporzyć – sporo, wierzyć – wiara;
Canberra – w Canberze, durra – o durze, kamorra – o kamorze, mirra – o mirze, Nawarra – w Nawarze, sierra – o sierze, Somosierra – w Somosierze;
b) występuje ono w zakończeniach:
-erz, -arz: fałszerz, harcerz, kołnierz, pasterz, brukarz, dekarz, instruktarz (= książka z instrukcjami), masarz (= pracownik masarni), pisarz, ślusarz, tokarz – w tej grupie występują wyjątki typu instruktaż (= szkolenie, instruowanie), masaż (= masowanie), metrampaż;
-mierz: ciśnieniomierz, Kazimierz, kroplomierz, Włodzimierz (ale: lemiesz);
-mistrz: kapelmistrz, ogniomistrz, zegarmistrz;
c) występuje po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.
przemoc, zaprzeć, brzmieć, brzydota, trzeba, zatrzymać, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grząski, grzmot, chrzest, odchrząknąć, dojrzały, zajrzeć, wrzawa, zawrzeć.
Po p, t, k, ch połączenie rz wymawiamy bezdźwięcznie jako sz, por. [pszemoc, tszeba, kszak, chszest].
Połączenie liter sz po spółgłoskach piszemy wyjątkowo:
– w wyrazach: Auksztota, babsztyl, baksztag, bakszysz, berkszyr, brajtszwanc, bukszpan, bukszpir, bukszpryt, buksztel, całokształt, Daukszewicz, flagsztok, foksztaksel, handszpak, Hatszepsut, jaksza, jaksztag, jorkszyry, Jurksztowicz, kroksztyn, kszatrija, Kszemendra, kształcić, kształt, kształtny, kszyk (= ptak), Lubsza, markszajderia, Moksza, moksza, motoriksza, Nawakszut, Obsza, odszkodowanie, Oksza, oksza, przedszkole, Rabsztyn, rajtszula, rakszasa, riksza, rikszarz, ryksza, rykszarz, tekszla, ukształtowanie, waterbaksztag, weltszmerc, wykształcenie; dropszot, hopsztosy, jumpsztag, Kapsztad, łapsza, łapszański, Łapsze (Niżne), niuhempszyry, Pszczew, pszczoła, Pszczyna, pszenica, pszeniec, pszenżyto, pszonacznik, pszonak, Pszoniak (Wojciech), Pszonka (= część wsi), pszonka (= bylina), pszono, Pszów, samopsza, Skupsztina a. Skupsztyna, słupszczanin, szypszyna, szypszyniec, topsztag, Trapszo, Wirpsza; cechsztyn, glajchszaltować, hochsztapler;
– w formach stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzonych za pomocą przyrostka -szy, np. młodszy, szybszy, zdrowszy, najkrótszy, najlepszy, a także w pochodnych czasownikach: polepszać, powiększać, ulepszać, upiększać, zwiększać oraz rzeczownikach: polepszacz, powiększalnik, ulepszenie.
Po spółgłoskach piszemy wyjątkowo ż:
– w partykule -że: kopże, krójże, łapże, stójże, por. 10.1., punkt c;
– w wyrazach, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi po przedrostku zakończonym na spółgłoskę, np. nadżerka, obżartuch, odżałować, podżyrować, wżenić się, wżer, zżółknięcie, zżyty.
Połączenie liter rz występuje w wielu wyrazach, w których dziś już wymiana na r nie jest żywa. Na pochodzenie omawianej głoski z pierwotnego r wskazać może czasem zestawienie z innymi językami słowiańskimi, por. jarzębina – riabina, rzadki – riedkij, rząd – riad, rzeka – rieka, rzepa – riepa, orzech – oriech.
 
 
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego