o kształcie polskiej kultury (w następnych dziesięcioleciach czy nawet stuleciach) zaczęła decydować przede wszystkim kontrreformacja. Innowiercy utracili tę pozycję, jaką mieli w pierwszej połowie wieku. Z pewnymi jednak istotnymi wyjątkami. W miastach pomorskich, w Elblągu, Gdańsku, a przede wszystkim w Toruniu powstały żywe centra umysłowe. Edykt tolerancyjny wydany przez Zygmunta Augusta dla miast pomorskich sprzyjał rozwojowi kultury i nauki pod mecenasowską opieką władz miejskich. W 1558 r. powstało gimnazjum w Gdańsku, a w 1557 w Toruniu (por. rozdz. II, pkt 3). Szkoły te były wzorowane na sławnym humanistycznym gimnazjum Johannesa Sturma ze Strasburga i niejednokrotnie osiągały poziom akademicki, przyciągając wybitnych wykładowców