największą z zalet człowieka. Dawnemu wzorcowi Polaka, obrońcy swobód stanowych i przedmurza chrześcijaństwa, przeciwstawiono model patrioty, który codziennym, wytrwałym trudem daje wyraz swej odpowiedzialności za losy ojczyzny.<br>Nie trwało to jednak długo: utrata niepodległości sprawiła, iż hasło walki wzięło górę nad postulatem intensywnej, pokojowej pracy dla kraju. W XIX wieku być Polakiem znaczyło uczestniczyć w kolejnych powstaniach: kto wówczas spieszył pod sztandary, był uważany za pełnoprawnego członka wspólnoty, którego nie pytano o herb ani o to, jakim językiem posługiwali się jego dziadowie czy nawet rodzice. Równocześnie zaś samo pojęcie odpowiedzialności zaczyna występować głównie w kontekście odpowiedzialności za wybicie się na niepodległość oraz