postkomunizm podąży w bardziej demokratycznym kierunku. W niektórych państwach komunistycznych &lt;orig&gt;samoemancypacja&lt;/&gt; społeczna prowadząca do powstania społeczeństwa obywatelskiego, które współżyje z ustrojem politycznym, ale nie jest już przezeń zdominowane, zapowiada możliwość stopniowego przekształcenia się w bardziej autentyczne formy pluralizmu.<br><br>&lt;page nr=71&gt;<br><br> Szczególnie ważne jest oddziaływanie nowych środków masowego przekazu, ponieważ przełamują one komunistyczny monopol: w politycznym dialogu społeczeństwa, a także umożliwiają artykulację alternatywnych poglądów politycznych.<br> Tabela na następnej stronie nie tylko ukazuje przypuszczalne stadia odwrotu od komunizmu, lecz również zaznacza niektóre wątpliwości co do potencjalnego porządku zmian politycznych w istniejących reżymach. Jak sugeruje wcześniejsza analiza, krytycznym, chociaż może koniecznym stadium takiego odwrotu jest faza