zaborze pruskim dane urzędowe z 1882 r. mówią o 57 tys. osób żyjących z "przemysłu" w Poznańskiem, a 72 tys. w Prusach Zachodnich. Jednakże liczby te obejmują również samodzielnych rzemieślników. Jeszcze w 1895 r. Poznańskie liczyło zaledwie 12 tys., a Prusy Zachodnie - 16 tys. robotników wielkoprzemysłowych. Nie było zatem w obu tych prowincjach dużych skupisk robotniczych.<br>Za to na Górnym Śląsku (w rejencji opolskiej) liczono w 1882 r. 184 tys. robotników, z czego tylko niewielki procent trzeba potrącić na czeladź zatrudnioną w rzemiośle. Trzecia część owej masy przypada na górnośląskich górników i hutników. Większość z nich zapewne była robotnikami już w