wioski, w których śledziłem przebieg tragedii, wyglądają jak mozaika morza, pól, rzek i dróg poprzetykana czarnym spoiwem bagien. Dzieje tych wiosek giną w mrokach niepamięci, ale powstały pewnie "pod dzwonem". Tak obrazowo określano skupiska powstałe we wczesnym okresie kolonizacji hiszpańskiej, kiedy nieliczni księża woleli mieć blisko siebie swe świeżo upieczone owieczki, a więc nawoływali je do porzucenia dawnych domostw i osiedlenia się tam, gdzie słychać dzwony kościoła. Filipiny mają przecież za sobą trzy stulecia hiszpańskiego klasztoru i pół wieku Hollywood. Dla poznania tła wydarzeń trzeba też wspomnieć okupację japońską. W mych wędrówkach po Azji Południowo-Wschodniej nie spotkałem w żadnym kraju