władzy monarszej i Kościoła. W zaraniu państwowości uznawano jeszcze zapisaną explicite w Krótkiej Prawdzie Ruskiej zasadę pierwszeństwa zemsty przed okupem oraz wciąż obowiązujący w edykcie Rotariego i w Prawie Sasów zwyczaj brania odwetu na współrodowcach zabójcy. Wydaje się, że państwo i Kościół zdołały najpierw zapewnić okupowi pierwszeństwo przed zemstą, a potem dopiero przyszła kolej na indywidualizację wróżdy50. Normy prawa zwyczajowego stanowiły część tradycyjnej kultury i niełatwo ustępowały pod administracyjnym naciskiem. Pergamin był cierpliwy. W życiu jednak skuteczne rugowanie wróżdy wobec całego rodu zabójcy stawało się możliwe w miarę, jak wyobrażenie o zbiorowym podmiocie moralnym ustępowało pola pojęciu indywidualnej winy. Był to