widoczna w anarchizmie angielskim i amerykańskim zapoczątkowanym i zmajoryzowanym przez emigrantów. We Francji, obok Komuny Paryskiej, decydujący impuls dały książki Proudhona. Również w Niemczech, gdzie ruch anarchistyczny rozwijał się słabo i w oderwaniu od innych obszarów, stanowił on produkt samodzielnej ewolucji niewielkich skądinąd grupek robotników i inteligentów, zazwyczaj odszczepieńców od potężniejącego ruchu socjalistycznego. <br>Ten, z konieczności, pobieżny przegląd katalizatorów ruchu anarchistycznego, ujawnia jedną z jego cech najistotniejszych - ogromne zróżnicowanie w poszczególnych krajach. Uwidacznia się to jeszcze jaskrawiej w zróżnicowaniu składu społecznego oraz w niekończących się sporach na temat społecznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań tego ruchu. Apodyktyczne uogólnienia wygłaszane przez poszczególnych autorów