z żydowskiej religii, greckiej filozofii i rzymskiego prawa. Idąc o krok dalej, można by powiedzieć (a mówiono to już wielokrotnie), że Europa to także rodzaj samowiedzy, której wewnętrzne sprzeczności i nieustające kłopoty z samą sobą legły u podstaw niezwykłych osiągnięć naukowych i technologicznych.<br>Dalej zakładam, że początków tej samoświadomości trzeba szukać w jedenastym i dwunastym stuleciu. To znaczy, w epoce krucjat; gdzieś pomiędzy trzecią wyprawą hord chrześcijańskich do Jerozolimy i ludobójstwem dokonanym na albigensach. Nie chcę przez to powiedzieć, że zamysł zbrodni na wielką skalę jest cechą wyróżniającą kultury europejskiej.<br>Zakładam, że Holocaust był wydarzeniem wyjątkowym w dotychczasowych dziejach ludzkości. Nigdy