po prostu poza horyzontem ludzkiego myślenia. Okazało się wówczas empirycznie, że państwo może sterroryzować, że potrafi wziąć w niewolę wszystkich obywateli i użyć ich - nie licząc się zupełnie ani z ludzką godnością, ani z kosztami - jako środek do realizacji ideologicznych celów. To - nawet pamiętając o terrorze Rewolucji Francuskiej - wydawało się wcześniej niemożliwe. Pius XI w czasie gdy zarówno elity, jak i szeroka opinia publiczna w wielkim stopniu zostały uwiedzione przez nowe ideologie, bardzo przenikliwie rozpozna i opisze niebezpieczeństwo totalitaryzmów, ale to Pius XII rozpocznie okres akceptacji ustroju demokratycznego. Jan Paweł II tę akceptację pogłębi, bardzo jasno ukazując zalety demokracji. Nie jest