coraz większe tempo i coraz większe rozmiary. Liberalni historycy rosyjscy XIX wieku zauważyli, że rozmach zaborczej polityki zewnętrznej szedł w parze z coraz większym uciskiem mas chłopskich w samej Rosji, zapoczątkowanym przez przywiązanie wolnych chłopów (krestjan) do ziemi w drugiej połowie XVI wieku. <br><br> Nie tu miejsce na analizę przebiegu wojen Iwana Groźnego. Unowocześniona armia moskiewska odnosiła sukcesy jedne za drugimi. Zniszczyła "carstwo kazańskie", opanowała większość Inflant, zdobyła Połock. Dopiero szaleństwa Iwana i wewnętrzna katastrofa, związana z zamętem społecznym, niszczeniem kadry dowódców, wreszcie działalnością opryczników spowodowały rozkład siły zbrojnej i wywołały klęski, poniesione w walkach z coraz silniejszymi przeciwnikami. W 1571 r