Równolegle z rozszerzaniem się świadomości o potrzebie ochrony zabytków na terenie wszystkich zakątków ziem zachodnich i północnych, zaczęto analizować i publikować przyczyny zamierania miast, które oszczędziła wojna. Zwrócono uwagę, że szereg ośrodków na ziemiach zachodnich utraciło swą funkcję i zachwiało rację swego rozwoju a nawet istnienia. Np. <name type="place">Trzcińsko-Zdrój</> i <name type="place">Kołobrzeg</> nie znajdowały wówczas zapotrzebowania na świadczone do czasu wojny usługi kurortowe. Podobnie zmiana granic w części dawnych Prus Wschodnich, dość mechanicznie dokonana, spowodowała zamarcie niektórych ośrodków produkcyjnych. Łączyło się to z odcięciem szeregu małych miast od Królewca, którego dotąd były zapleczem. W konsekwencji zostało rozebranych kilkaset kilometrów linii kolejowych, jako