wyjątkiem przedwyborczych) i ograniczała polityczną działalność związków zawodowych. W 1874 r. zaprowadzono w przemyśle przymusowe ubezpieczenie od nieszczęśliwych wypadków. Kasy chorych i ubezpieczenia na starość weszły w życie dopiero w latach osiemdziesiątych. Na Górnym Śląsku przeciętny czas pracy trwał 12 godzin, wzrost wyzysku polegał tu na stosowaniu różnych form pracy akordowej. Górnikom potrącano należność za proch strzelniczy i olej do lamp; szczególnie dotkliwie wykorzystywano pracę kobiet i młodocianych. Niektóre większe zakłady, z myślą o stabilizacji załogi, wzięły się za to do stawiania domków rodzinnych i domów noclegowych z umiarkowanymi czynszami. W Poznańskiem i na Pomorzu, w rozproszonych zakładach wytwórczych, wyzysk robotnika