innych obecnością, to wszystko, co może pisarz czy po prostu człowiek. Stąd szczególne znaczenie, które Gombrowicz przypisuje procesowi (literackiej zwłaszcza) komunikacji. O nim w istocie mówi Przedmowa do Filidora. Tekst to wielce osobliwy, bo w tych czasach nie bardzo wypadało, aby pisarz (artysta) objaśniał i zachwalał własne dzieło, które powinno bronić się samo... Gombrowicz robił to jednak całe życie, zwłaszcza w Dzienniku, którego ta Przedmowa jest jakby zapowiedzią. Uważał, że nie ma żadnego powodu, aby gra autora z czytelnikiem toczyła się tylko przy lekturze dzieła: właśnie tą lekturą chce Gombrowicz sterować. Chce zjednać, ba, ukształtować sobie czytelnika. Jakże mogłoby być inaczej, skoro