siebie? Doświadczenie otchłani poprzedza często objawienie Boga. Stwórca (lub Odkupiciel) zjawia się w groźnym blasku kosmicznej pustki. U Gombrowicza odwrotnie: religijność tradycyjną (= kościół) uważa on za czynnik, który metafizyczną zagadkę raczej eskamotuje niż uwidacznia... Groza istnienia pojawia się wbrew, nie - za sprawą mszy. Strącenie w otchłań (czymże innym jest to doświadczenie?) odsłania się zatem jako wprowadzenie w tajemnicę, osiągnięcie metafizycznego wymiaru egzystencji...<br>Mówi się nieraz, że radykalny ateizm oczyszcza lub bogaci duchowo.<br>Podejrzewam, że przecenia się zarówno częstotliwość, jak powagę zjawiska... W przypadku Gombrowicza związek jest jednak oczywisty.<br>Doświadczenie otchłani jest na pewno początkiem drogi pisarza. Stąd osobliwy stosunek do chrześcijaństwa