były przejawem żywotnych, trwających nadal w świadomości mas tradycji pogańskich. W ich pobożności szczególną rolę odgrywał kult męczenników, który w IV w. rozrósł się do ogromnych rozmiarów, oraz kult relikwii. Miały one często formy bardzo naiwne, będące wyrazem wierzeń i praktyk pogańskich, przenoszonych na grunt chrześcijański. Mnożyła się też literatura hagiograficzna związana z kultem męczenników. W związku z rosnącym zapotrzebowaniem na relikwie upowszechniał się zwyczaj przenoszenia zwłok męczenników, co doprowadziło w następstwie do handlu prawdziwymi lub domniemanymi relikwiami. Wiązał się z tym kultem rozwój pielgrzymek do doczesnych prochów męczenników. Szczególną popularnością cieszyły się pielgrzymki do grobów męczenników, do Palestyny i do