wyraża się jakimś protestem, to protest ten bierze się z głębszej niż on sam afirmacji. Wie o tym Kiryłow Dostojewskiego, gdy się zabija, aby świadczyć o prawdzie wolności. Wie także Mefistofeles z Fausta Goethego, gdy skarży się, że chociaż zawsze chce zła, to jednak mimo woli czyni dobro. Ale nawet intuicja Bergsona nie jest w stanie rozjaśnić całej tajemnicy wolności. Układa sobie ona obraz wolności z kawałków doświadczenia, będącego jej odległym echem. Owe "kawałki doświadczenia" to przeżycie czasu w jego trwaniu, tworzenie siebie w teraźniejszości, doświadczenie panowania nad sobą. To ostatnie wydaje się Bergsonowi tak doniosłe, że czyni z niego coś