odchodzenie od marksistowsko-leninowskich dyktatur doprowadzi stopniowo do demokracji pluralistycznej, czy też do jakiejś formy nacjonalistycznego autorytaryzmu? 2 Co zostanie uznane za polityczne i intelektualne dziedzictwo dwudziestowiecznego komunizmu? W rzeczy samej problem postkomunistycznej ewolucji stanie się zapewne intelektualnie najciekawszym, a politycznie centralnym zagadnieniem dotyczącym tego, co dzisiaj wciąż nazywamy światem komunistycznym. Według wszelkiego prawdopodobieństwa przez najbliższe kilkadziesiąt lat będzie to główny dylemat tego świata,. nasuwający problemy nie tylko analityczne, lecz również praktyczne. Abstrahując od czystego prognozowania, dylemat ów aż się prosi o zachodnią strategię, rozmyślnie zaplanowaną w celu zwiększenia szans postkomunistycznego przejścia do demokracji. Ogólnie mówiąc, w następstwie fiaska komunizmu reżymy