towarzyszy do emigracji masowej. Władze pruskie i austriackie, rozbroiwszy powstańców przechodzących kordon graniczny, postępowały z nimi stosownie do carskich zaleceń: żołnierzy i podoficerów starały się zmusić do przyjęcia amnestii, oficerom zaś nie stawiały trudności w wyjeździe na Zachód. W wyniku tego ogromna większość szeregowych powstańców, mimo stawianego oporu, została zepchnięta na stronę rosyjską i wcielona przemocą do carskiej armii. Na emigracji znaleźli się głównie oficerowie i cywilni inteligenci, w trzech czwartych ludzie szlacheckiego pochodzenia.<br>Wstrzymywał ich od powrotu nie tylko punkt honoru, ale i wzgląd na sytuację międzynarodową. We Francji, Niemczech i Włoszech fala rewolucji jeszcze nie opadła. Opinia krajów tych odnosiła