między człowiekiem jaskiniowym a współczesnym naukowcem - konkluduje Delgado [1972: 248] - nie są genetyczne, lecz środowiskowe i kulturalne". <br>Oczywista jest zatem teza: "Najważniejszym środkiem, z którego pomocą dziecko uczy się być ludzką istotą, jest komunikowanie - słowne i pozasłowne" [Matson i Montangue, 1967: 450]. Przykładem są tutaj te dzieci, które od niemowlęctwa niewidome i głuchonieme, dopiero po nabyciu dzięki specjalnym metodom (alfabet palcowy) umiejętności porozumiewania się z opiekunami, zdołały rozwinąć swą osobowość. Nauczycielka najsłynniejszego z takich dzieci, tak oto przedstawia moment, w którym jej wychowanka zaczęła pojmować funkcje ludzkiej mowy [Keller, 1903: 247-248]: <br><br>&lt;gap&gt;<br><br>Przykład ten sugestywnie obrazuje stwierdzenie Gerbnera [1967: 1], iż