wolnością ani indywidualnością człowieka, lecz jest fascynacją skutecznym, bo rozumnym działaniem. Człowiek raz pociągnięty wizją rozumnej reformy świata gotów jest na drodze do jej urzeczywistnienia porzucić każdy balast. Wolność wyboru, jako trwała możliwość protestu jednostki przeciwko postępowi, jest takim właśnie balastem. Rozpatrywana z tej perspektywy zasługuje na pogardę, a nawet obrzydzenie. Kiedy się wnika w pozornie zimno-obiektywne teksty Spinozy poświęcone zwalczaniu idei wolnej woli człowieka, natrafia się na ich ukrytą nastrojowość, nastrojowość pogardy i obrzydzenia odnośnie do pomyłek skrajnego indywidualizmu. Spinoza nie pomija żadnej okazji do demaskowania tej pomyłki. Własną koncepcję chwali nie tylko jako prawdziwą, lecz także pożyteczną: <q>"... ona