zresztą niejednokrotnie zmieniają się z biegiem dziejów. Jednak obyczaj nie zawsze wzmacnia i chroni godność ludzką. Znamy przecież cywilizacje okrutne, systemy zniewalania człowieka, oddziaływujące bezpośrednio na ludzkie zachowania, wręcz wciągające zwykłych ludzi w okrucieństwo czy poniżanie innych. I w dzisiejszej dobie możemy wskazać na mapie obszary, w których w ludzkich obyczajach obecne są wyraźne przejawy naruszania ludzkiej godności. I nasza zachodnia cywilizacja niesie ze sobą wiele zagrożeń dla ludzkiej godności, praktyk upokarzania drugiego człowieka, które stają się częścią obyczaju. Można jedynie mieć nadzieję, że wzrastać będą pokłady zbiorowej mądrości naszych społeczeństw, że nie zabraknie prawdziwych autorytetów, potrafiących wskazać i przekazać młodym