cierpienie można uspokoić dialektyką, kule zaś nie w żywych ludzi trafiają, lecz w myślowe schematy? Bardzo rozumne, bardzo oświecone są wywody pisarza Gombrowicza, czy nie brak im jednak szczypty demonizmu, pesymizmu, okrucieństwa? Czy jego śmiech nie jest zanadto wolteriański? A przecie naigrawał się niedawno z optymistycznych nowocześników, którzy higieną i pacyfizmem chcieli zbawić świat... i siebie przy okazji dowartościować.<br> Przedmowa do Filidora dzieckiem podszytego kończy się wezwaniem do Generalnego Odwrotu: "już nie to jest najważniejsze: umierać za idee, style, tezy, hasła, wiary; i nie to także: utwierdzać się w nich i zamykać; ale co innego: jak to: wycofać się o krok