Nie przypuszczałem, że budowanie, przebudowywanie, rekomponowanie tego obrazu zajmie mi całe lata. Ale trzeba było wziąć pod uwagę co najmniej trzy zespoły zjawisk społecznych. Pierwszy to zachodzące po wojnie wielkie migracje ludności polskiej, zarówno przestrzenne, jak i klasowe. Przyniosły one, jak się okazało, najrozmaitsze skutki, a wśród nich także i powolny, słabo zrazu widoczny, lecz znaczny wzrost polskiego drobnomieszczaństwa, klasy średniej i pośredniczącej, z jej charakterystyczną mentalnością i moralnością. Łatwo było zauważyć, że wzrost ten umożliwiony został przez drugi czynnik polskich przemian, jakim było potajemne umacnianie się prymitywnej gospodarki nieoficjalnej, jakiegoś quasi-rynku, na którym wszyscy, z instytucjami państwowymi łącznie, dokonywali