w swej historii, lecz po długiej, przyznać trzeba, przerwie, znów powziął myśl o wyzwoleniu się z kondycji poddanego, znów uległ pokusie skosztowania zakazanego owocu. Ów bunt przeciw krępującym zbawczo barierom chrześcijaństwa znalazł swój wyraz w dwóch wielkich ideach dziewiętnastego stulecia, które - mimo wszelkich różnic między nimi - wcielały niewątpliwie te same prometejskie oczekiwania. Z jednej strony mam tu na myśli filozofię mocy i nadczłowieka Fryderyka Nietzschego, z drugiej - filozofię wyzwolenia i samotworzenia ludzkości sformułowaną przez Karola Marksa. Te dwie idee, u korzeni swych antychrześcijańskie, w złożonym procesie historycznym wydały owoc w postaci dwóch najbardziej złowrogich tyranii, jakich od lat nie oglądał świat