Ci ostatni w powieści pozytywistycznej, a także późniejszej, mieli kierować poczynaniami pierwszych i oświecać ich - zawsze, w wersji zachowawczej, w opcji postępowej natomiast - do czasu zdobycia świadomości przez warstwy robotnicze. Dopiero socrealizm odwrócił radykalnie ów układ: to kolektyw robotniczy miał ustawiać "zgniłych inteligentów" na pozycjach prosocjalistycznych, nie obdarzając ich zresztą przesadnym zaufaniem. Pojawiła się też wizja autoemancypacji kulturalnej, której klasyczny przykład obserwujemy w &lt;name type="tit"&gt;Starym i nowym&lt;/&gt; Lucjana Rudnickiego, gdzie bohater dochodzi do klasowej świadomości dzięki własnym życiowym doświadczeniom, wszakże nie bez pomocy książek napisanych przez postępowych inteligentów. Podobny wzorzec zaprezentował w wersji socrealistycznej Igor Newerly w &lt;name type="tit"&gt;Pamiątce z Celulozy&lt;/&gt;.<br>Można by