ironia historii polegać może na tym, że dla niektórych komunizm okaże się ostatecznie niezamierzonym i kosztownym etapem przejściowym od społeczeństwa preindustrialnego do rozwiniętej demokracji pluralistycznej. Tego rodzaju ostateczne wchłonięcie pewnych państw komunistycznych przez szerszą społeczność naszego globu może zyskać jeszcze na znaczeniu przez fakt, że w tym stuleciu demokracje pluralistyczne przyswoiły swoim własnym ustrojom niektóre z łagodniejszych, a nawet konstruktywnych aspektów marksistowskich dążeń do społeczeństwa doskonałego. W miarę jak socjaldemokracja na Zachodzie występowała z licznymi projektami wielkich programów zmierzających do wzrostu ogólnego dobrobytu - nawet w tych demokratycznych ustrojach, które najbardziej cenią wolną inicjatywę, podejmowano przez ostatnie kilka dziesiątków lat firmowane przez