oświecenia? Czy też wynikał z młodego wieku cywilizacji, o którym historycy polscy tak bardzo lubili przypominać, zwłaszcza w XIX stuleciu? A może był świadectwem silnych nadal reliktów średniowiecza, przejawiających się w prymacie rękopisu oraz żywego słowa nad drukiem? Bądź istnienia kilku "Europ", pomiędzy którymi w XVII stuleciu obieg książki częściowo ustaje? Na pytania te nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć. O wiele łatwiej chyba jest wyjaśnić, dlaczego przed upadkiem dawnej Rzeczypospolitej nie doczekały się druku pamiętniki Marcina Matuszewicza, Jędrzeja Kitowicza lub Jana Duklana Ochockiego, stanowiące dziś bezcenne źródło wiedzy o sarmackiej formacji umysłowej i obyczajowej, która#jeśli chodzi o głęboką prowincję szlachecką