Może zatem najsłuszniej byłoby doradzać Amerykanom czy Francuzom, aby zamiast zmagać się z naturalną nieprzekładalnością powieści czy wierszy, które i tak mogą zrozumieć tylko na swój amerykański czy francuski sposób, próbowali raczej wniknąć bezpośrednio i osobiście w sedno wschodnioeuropejskiego doświadczenia? "Wer den Dichter will verstehen, muss ins Dichters Lande gehen" - więc może droga do prawdy wiedzie przez biuro podróży, nie przez księgarnię? Cóż, kiedy poczciwa maksyma Goethego była wyrazem zdrowego empiryzmu jedynie w jego oświeconych i wciąż jeszcze dość prostolinijnych czasach. Totalitaryzm, post-totalitaryzm i post-post-totalitaryzm ukryły empirię pod kolejnymi geologicznymi warstwami zorganizowanego fałszu. Iluż było w naszym stuleciu