słabości, jałowości kultury - a są to wciąż kategorie estetyczne - lecz przede wszystkim krytykę nadświadomości historycznej, która zdaniem Nietzschego uniemożliwiała wszelki czyn, jakiekolwiek twórcze myślenie. Tak więc akceptowana przez Berenta nietzscheańska rewolucja w kulturze podważa to, co można nazwać dogmatycznymi czy transcendentnymi sankcjami pewnych wartości.<br> Płynący stąd program kulturalny jest oczywiście zarysowany przez klerka. Ale przyznajmy, że z tym klerkizmem równie bywało. Chciałbym zwrócić uwagę na niebezpieczeństwa tkwiące w tym, co Mann nazywa światopoglądem estetyzmu. Manna zaś przywołuję dlatego, że w postaci Laverkühna, przez jego pakt z diabłem, wskazał on na niebezpieczeństwo absolutyzacji pewnych jakości kultury prowadzące do rewolucyjnego odrzucenia, do przemiany