bastejami, bastionami, kurtynami, kazamatami i rawelinami. W sztuce fortyfikacji przodowały Włochy, potem Francja, do czego przyczynił się wielki XVII-wieczny marszałek i inżynier Sebastian Vauban. Wybudował on 33 twierdze, 300 przebudował, a mimo to twierdził, że nie ma murów nie do zdobycia.<br><br>Coraz donośniejsza, bardziej szybkostrzelna i niszcząca artyleria powodowała zatem odejście od systemu budowy samych twierdz, takich jak np. Zamość czy Toruń w Rzeczypospolitej szlacheckiej. W XIX w. zaczęto wznosić minifortece, zwane fortami. Zaniechano zupełnie budowy ciągłego pasa murów i zapór, zamiast nich państwa wydawały ogromne pieniądze na tworzenie wielkich systemów fortecznych. W XIX w. np. twierdza Warszawa była otoczona