i kostiumu bywał burzycielem ustalonego nieporządku, burzycielem despotycznego ucisku i niewoli. W polskim romantyzmie przekonanie, że walka o wyjarzmienie ojczyzny jest zgodna z wolą Bożą utrzymywało mimo wystąpień hierarchii kościelnej (Bulla Grzegorza XVI) głęboką więź Kościołem. Więź ta nigdy nie została całkowicie zerwana choć nie brakowało buńczucznych eksklamacji ("Polsko twoja zguba w Rzymie").<br> Wywodząca się z ducha pozytywistycznego scjentyzmu powieść realistyczna stanowiła inny problem. Dla wielu autorów zafascynowanych przyrodniczą człowieka prawdą oczywistą wydawała się jego redukcja do "zwierzęcia ludzkiego", a zatem istoty pozbawionej transcendentnego wymiaru, Kościół słusznie mógł protestować przeciw takiemu spłaszczeniu ludzkiej rzeczywistości. Niestety w praktyce krytyka inspirowana przez sfery