wkrótce po wystąpieniu Lutra, a później utrwaliło się aż do naszych dni jako klasyczny wyraz ewangelickiej tradycji stosunków kościelno-państwowych. Były one zresztą, podobnie jak myślenie samego Lutra, przeważnie pod silnym ciśnieniem istniejących warunków historycznych; natomiast teoretyczne przyzwolenie na supremację władzy świeckiej nad sprawami kościelnymi wywodzi się z podstawowej myśli Lutra o tym, że Bóg urzeczywistnia swoje opus proprium często pod postacią opus alienum, a więc swoją miłość poprzez twarde prawo, również przez prawo państwa.<br>Próbę przezwyciężenia tej klasycznej myśli luterańskiej i wynikających z niej praktycznych następstw w postaci tak zwanego Landeskirchentum, stanowią należące dopiero do najnowszej historii układy kościelne (Kirchenverträge