rytualny element niektórych plemiennych ceremonii, był starannie chronioną tajemnicą, a wielu antropologów wręcz zaprzeczało jego istnieniu.<br>Podejrzliwa nieufność wobec innych ludzi - różniących się od nas kolorem skóry, językiem, ubiorem czy obyczajami - jest więc odwieczną, niektórzy powiedzieliby naturalną ludzką skłonnością. Jednak w swych tradycyjnych wcieleniach postawa ta miała odruchowy, nierefleksyjny charakter. Nowożytny rasizm w europejskim wcieleniu był tworem Oświecenia. Wcześniej narodził się antysemityzm, choć dopiero w XV-wiecznej Hiszpanii przeistoczył się on z religijnej antypatii w przekonanie, że Żydzi nie są po prostu ludźmi wyznającymi fałszywą wiarę, lecz istotami złymi z natury, których nawet przyjęcie chrztu świętego nie jest w stanie zmienić