do demokracji w Chile. W tej perspektywie trzeba też widzieć papieskie przesłanie dla Polski w 1987 roku. Można było wówczas podać wiele przekonujących argumentów, że tkwimy w sytuacji bez wyjścia. Sytuacja wygląda beznadziejnie, ale - nauczał Jan Paweł II - nie wolno nam ulec beznadziei. Napisałem wtedy krótki komentarz podsumowujący wizytę Jana Pawła II - jak później słyszałem - uznany przezeń za trafny. Zaczynał się on od stwierdzenia, że podczas pierwszej pielgrzymki Papież nas budził, w drugiej pocieszał, teraz - wymaga. Jan Paweł II, jakby przekraczając wszystkie uwarunkowania, mówił do nas: Polska jest w bardzo trudnej sytuacji, więc tym bardziej jest konieczne, abyście znaleźli jakieś wyjście