mu ufundowano w Poznaniu Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Rękodzielników o zabarwieniu narodowym i klerykalnym. W następstwie również księża wzięli się do zakładania stowarzyszeń czeladzi katolickiej i innych tego typu związków, odciągających robotników polskich od walki klasowej. Do końca lat siedemdziesiątych agitacja socjalistyczna w Poznańskiem i na Pomorzu nosiła charakter niemiecki, chociaż angażowali się w niej i polscy robotnicy. W 1878 r. w Rawiczu i Bydgoszczy wystawiono do parlamentu pierwsze kandydatury socjalistyczne. Ruch ten jednak nie przybrał rozmiarów masowych i załamał się po uchwaleniu praw wyjątkowych przeciw socjalistom. Przy braku dużych ognisk przemysłowych Poznańskie nie mogło dać skutecznego oparcia polskiemu ruchowi robotniczemu.<br>Nieoczekiwanie znalazł