klęski? Utraciwszy wiarę w posłannictwo (którą żył, co prawda dość przewrotnie, wiek dziewiętnasty), mając horyzont zamknięty zewsząd krajobrazem ruin - może nie zdobyć się na wysiłek wyjścia z tego zaklętego koła i zgodzić się na urządzenie swego gospodarstwa na miarę zgliszcz i rozwalin. Wtedy, żywiąc nienawiść do wroga i szukając czegoś, co by mu zdołał przeciwstawić, wejdzie w jego ślady i przeciwstawi mu ideał odwrotny, ale pozostający w tej samej skali: szczepowi wrogiemu przeciwstawi swój własny szczep i będzie go ubóstwiać, uznając jego pomyślność i siłę za najwyższe kryterium działania. Człowiek, ludzkość - te pojęcia wywołują w nim tylko odruch niechętny i skojarzone zostaną raz