proces kształtowania się jednolitej świadomości robotniczej.<br>Pod rządem carskim ustawa przemysłowa z 1870 r. zakazywała zarówno zrzeszania się robotników, jak i strajków. Warunki pracy regulował jednostronnie regulamin fabryczny. Dzień pracy w większych fabrykach wahał się od 12 do 14 godzin, dla małoletnich wynosił najmniej 8. Nierzadkie były wypadki (np. w cukrownictwie) przeciągania pracy do 16 godzin na dobę lub przymuszania do pracy w niedzielę i święta. Przemysłowcy stosowali najróżniejsze sposoby obniżania płac: przez wydawanie bonów do sklepów przyfabrycznych, wygórowane kary za spóźnienie i niedbalstwo w pracy, potrącenia na szpital, na emeryturę, na narzędzia itp. Pomiatanie robotnikami przez fabrykantów i majstrów było