rodzaju odpowiedzialność zbiorową rodów bojarskich, gwarantujących wzajemną niechęć do podróży zagranicznych. <br><br> Nikt nie zdołał przekonywająco wyjaśnić braku jakiegokolwiek oporu społecznego wobec zbrodni cara i jego pomocników. Ta niesamowita cierpliwość mas ludu rosyjskiego - dotyczy to wszystkich warstw społecznych - nie da się umotywować koniecznością zdobywania jedności wobec naporu wrogów zewnętrznych, jak to deklarowali niektórzy historycy rosyjscy. Napór wrogów zewnętrznych stał się groźny dopiero w wyniku niszczycielskiej działalności Iwana. Cierpliwość ludu zaś miała swój precedens w dwuipółwiekowym znoszeniu jarzma tatarskiego i wybryków sarajskich "carów". <br><br> Co prawda badacze tej epoki nie mają jednolitego zdania na temat: co w działalności Iwana Groźnego było szaleństwem, a co