w pierwszych chwilach, bo później rozwiewa się gdzieś niespostrzeżenie: Murzyn zrobił swoje, Murzyn może odejść. Oto pierwszy etap przeżycia wojennego, tło emocjonalne: zburzenie równowagi pomiędzy świadomą i nieświadomą częścią ludzkiej istoty i podleganie, bardziej niż kiedykolwiek, popędom, których człowiek doznający nie potrafi nazwać, a jeżeli nazywa, to dość grubo je fałszując. Popędy te nie muszą być, jak widać na przykładzie, najniższe i czysto biologiczne - mogą one mieć piękny blask moralny - ale przekraczają zdolność pojmowania jednostki, należą do sfery wielkich zbiorowych uniesień, które wyrażają się często w ubogich słowach, albo zupełnie nieużytecznych, według zdrowego rozsądku, czynach. Ktokolwiek przypomni sobie jesień 1939 roku