doktryny komunistycznej jako drogowskazu polityki społecznej: ani ci, którzy głoszą, że sankcjonuje ona ich władzę, gdy tymczasem prowadzi do stagnacji ustroju; ani ci, którzy twierdzą, że stosują ją w praktyce; podczas gdy z powodzeniem rozwadniają jej istotną treść; ani wreszcie ci, którzy ją odrzucają, nie bojąc się już czynić tego jawnie. Można powiedzieć, że Związek Sowiecki, Chiny i Europa Wschodnia zbliżają się w różnym stopniu do takiej postkomunistycznej fazy.<br> Trwający obecnie historyczny proces wyłaniania się postkomunizmu narzuca w sposób szczególny dwa zasadnicze pytania: 1) Czy odchodzenie od marksistowsko-leninowskich dyktatur doprowadzi stopniowo do demokracji pluralistycznej, czy też do jakiejś formy nacjonalistycznego