cała Europa, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Belgii i Holandii, przyjęła protekcjonistyczny system celny - Rosja w 1877 r., Niemcy w 1879 r., Francja w 1881 r., Stany Zjednoczone weszły na tę drogę pod koniec XIX stulecia (taryfy w 1890 i 1897 r.).<br>Protekcjonizm rodził wojny handlowe - pomiędzy Francją a Włochami w latach 1887­1898, pomiędzy Francją a Szwajcarią w latach 1893­1895, pomiędzy Niemcami a Rosją w 1893 r.<br>System protekcjonizmu, wysokich barier celnych i wojen handlowych nazywano nacjonalizmem gospodarczym.<br>Omawiane czasy nie były okresem ciągłego, nieprzerwanego wzrostu bogactwa. Przeciwnie, występują wówczas lata zastoju, spadku cen, ogólnych trudności gospodarczych, lata kryzysu.<br>Okres