lichwiarzami. Secundo, wielką rolę odegrały odkrycia geograficzne i ogromny napływ do Europy złota oraz wszelkich egzotycznych dóbr. Tertio, najważniejszym czynnikiem rozwoju był postęp naukowy oraz jego pochodna - postęp techniczny i powiązane z tym nastawienie gospodarki na systematyczne wykorzystywanie twórczych zdolności człowieka. To głównie ów ostatni powód sprawił, że jeśli porównamy los chłopa żyjącego na terenie dzisiejszych Niemiec 200 lat przed Chrystusem i 1800 lat po Chrystusie oraz obecnie, to widzimy, że jego życie w ciągu ostatnich dwustu lat poprawiło się bez porównania bardziej niż w okresie poprzednich 2000 lat. W ciągu ostatnich 200 lat w Europie dziesięciokrotnie wzrosła liczba mieszkańców, dwukrotnie